Lương tối thiểu – Mức sống tối thiểu: Giải pháp nào giúp lao động thoát cảnh ‘giật gấu vá vai’?

Theo Nghị định 74/2024/NĐ-CP của Chính phủ, lương tối thiểu vùng hiện nay dao động từ 3,45 triệu đồng/tháng (vùng 4) đến 4,96 triệu đồng/tháng (vùng 1).

Tuy nhiên, theo Viện Công nhân Công đoàn, chi tiêu bình quân của một hộ gia đình công nhân lên tới 14 triệu đồng/tháng, cao gấp gần ba lần mức lương tối thiểu. Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam khẳng định, mức lương đủ sống tối thiểu phải đạt ít nhất 10,5 triệu đồng/tháng, gấp đôi mức lương tối thiểu hiện hành.

Hệ quả của sự chênh lệch này là hàng triệu lao động phải làm thêm hàng trăm giờ mỗi tháng để có đủ tiền trang trải cuộc sống. Trong khi đó, doanh nghiệp lại lo ngại rằng nếu tiếp tục tăng lương tối thiểu, họ sẽ gặp khó khăn trong duy trì hoạt động sản xuất.

Vậy, đâu là nguyên nhân của khoảng cách này? Giải pháp nào có thể giúp người lao động có một mức lương đủ sống mà không làm doanh nghiệp lao đao?

Vì sao lương tối thiểu vẫn chưa đảm bảo mức sống tối thiểu?

Lương tối thiểu vốn được thiết lập để đảm bảo mức sống cơ bản cho người lao động. Thế nhưng trên thực tế, khoảng cách giữa lương tối thiểu và mức sống tối thiểu ngày càng lớn.

Theo ông Lê Đình Quảng – Phó trưởng Ban Chính sách pháp luật và Quan hệ lao động (Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam), “mức lương tối thiểu hiện nay chỉ giúp người lao động tồn tại, chứ không thể đảm bảo mức sống tối thiểu đúng nghĩa”.

Ông Lê Đình Quảng – Phó trưởng Ban Chính sách pháp luật và Quan hệ lao động, Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam.

Một khảo sát của Viện Khoa học Lao động và Xã hội cho thấy, lương tối thiểu vùng 1 tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh chỉ đáp ứng được 47% nhu cầu chi tiêu tối thiểu của một lao động độc thân. Trong ngành dệt may – nơi có hơn 3 triệu lao động – thu nhập trung bình chỉ từ 7,5 đến 7,9 triệu đồng/tháng, nhưng phần lớn khoản này đến từ tăng ca và phụ cấp.

Tốc độ tăng lương tối thiểu cũng không theo kịp tốc độ tăng giá tiêu dùng (CPI). Trong giai đoạn 2015-2020, lương tối thiểu tăng trung bình 9%/năm, nhưng từ 2020 đến nay, con số này giảm còn 5-6%. Trong khi đó, giá cả sinh hoạt lại tăng nhanh hơn, khiến thu nhập thực tế của người lao động bị bào mòn.

Tăng lương tối thiểu: Giải pháp hay con dao hai lưỡi?

Tăng lương tối thiểu là điều người lao động mong đợi, nhưng không phải lúc nào cũng là giải pháp vẹn toàn. Ông Trương Văn Cẩm – Phó Chủ tịch Hiệp hội Dệt may Việt Nam – cảnh báo: “Việc tăng lương tối thiểu vùng quá cao có thể gây áp lực lớn lên doanh nghiệp, đồng thời khiến chi phí bảo hiểm xã hội, phí công đoàn và các khoản đóng góp khác tăng theo”.

Cụ thể, khi lương tối thiểu tăng, các khoản đóng bảo hiểm xã hội của người lao động cũng tăng theo tỷ lệ 32% tổng thu nhập. Điều này không chỉ làm giảm thu nhập thực nhận mà còn đẩy chi phí lao động của doanh nghiệp lên cao.

Nhiều doanh nghiệp sản xuất, đặc biệt trong ngành dệt may, da giày, chế biến thủy sản – những ngành có biên lợi nhuận thấp – có thể buộc phải cắt giảm lao động hoặc chuyển dịch nhà máy sang các quốc gia có chi phí thấp hơn.

Báo cáo của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội cho thấy, nhiều lao động phải làm thêm từ 150-200 giờ/tháng để đạt thu nhập trên 10 triệu đồng. Chị Nguyễn Thị Như Quỳnh, công nhân tại Tiền Giang, có thu nhập 26 triệu đồng/tháng, nhưng trong đó 11 triệu đồng là từ tăng ca – tương đương số giờ làm thêm tối đa trong một năm theo quy định của Bộ luật Lao động.

Lương tối thiểu và bài toán năng suất lao động

Lý do quan trọng khiến lương tối thiểu không thể theo kịp mức sống tối thiểu là năng suất lao động của Việt Nam vẫn ở mức thấp.

Theo GS.TS Giang Thanh Long – giảng viên cao cấp Đại học Kinh tế Quốc dân, “muốn nâng lương, trước tiên phải cải thiện năng suất lao động thông qua đào tạo kỹ năng, đẩy mạnh công nghiệp giá trị cao”.

GS.TS Giang Thanh Long – giảng viên cao cấp Đại học Kinh tế Quốc dân.

Thực tế, năng suất lao động của Việt Nam hiện chỉ bằng 26% của Nhật Bản và 27% của Hàn Quốc. Các doanh nghiệp trong nước vẫn chủ yếu tham gia chuỗi cung ứng ở phân khúc thấp, chủ yếu là gia công lắp ráp. Nếu không tăng năng suất, việc tăng lương tối thiểu chỉ khiến chi phí lao động tăng mà không thực sự cải thiện đời sống của công nhân.

Theo chuyên gia Nguyễn Đức Lộc từ Viện Nghiên cứu Đời sống Xã hội, “Việt Nam cần một mô hình tiền lương linh hoạt hơn, không thể tiếp tục áp dụng mô hình lương tối thiểu cứng nhắc như hiện nay”. Điều này có nghĩa là cần trao quyền chủ động cho các địa phương như TP.HCM hay Hà Nội để họ có thể điều chỉnh mức lương tối thiểu phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội đặc thù.

Hướng đến lương đủ sống: Giải pháp nào khả thi?

Giải quyết vấn đề lương tối thiểu không chỉ là câu chuyện của tiền lương, mà còn liên quan đến chiến lược kinh tế và chính sách an sinh xã hội. Đại biểu Quốc hội Nguyễn Thiện Nhân đề xuất một lộ trình cụ thể để nâng lương tối thiểu lên mức đủ sống – khoảng 10,5 triệu đồng/tháng – vào năm 2030, giúp một cặp vợ chồng đủ nuôi hai con.

Ngoài việc tăng lương, Việt Nam cũng cần học hỏi mô hình nhà nước phúc lợi từ các nước Bắc Âu, nơi người lao động được hưởng các dịch vụ y tế, giáo dục miễn phí và nhà ở giá rẻ, giúp họ giảm gánh nặng chi phí sinh hoạt. Nếu chưa thể áp dụng ngay mô hình này, có thể tiến hành các bước trung gian như hỗ trợ nhà ở cho công nhân, giảm giá điện nước, mở rộng trợ cấp trẻ em.

Bên cạnh đó, tăng cường vai trò của công đoàn trong thương lượng lương cũng là giải pháp quan trọng. Ở nhiều nước phát triển, công đoàn giúp người lao động đàm phán mức lương cao hơn mức tối thiểu, đảm bảo quyền lợi tốt hơn cho họ.

Khoảng cách giữa lương tối thiểu và mức sống tối thiểu vẫn còn rất xa, và người lao động vẫn phải gồng mình để bù đắp bằng việc làm thêm. Việc tăng lương tối thiểu là cần thiết, nhưng không thể là giải pháp duy nhất. Điều quan trọng là phải có một chiến lược tổng thể, từ cải cách chính sách tiền lương, nâng cao năng suất lao động đến phát triển kinh tế bền vững.