Thiếu hụt đất hiếm từ Trung Quốc đe dọa chuỗi cung ứng toàn cầu

Đất hiếm, nhóm 17 nguyên tố hóa học đặc biệt, đang trở thành “vàng trắng” của thế kỷ 21 nhờ vai trò không thể thay thế trong các ngành công nghệ cao, năng lượng sạch và quốc phòng. Với nhu cầu toàn cầu tăng mạnh, cuộc đua giành nguồn cung đất hiếm ngày càng gay gắt, trong khi Trung Quốc tiếp tục giữ vị trí thống trị. Các doanh nghiệp châu Âu và Mỹ đang đối mặt với nguy cơ thiếu hụt đất hiếm nghiêm trọng trong quý III, làm gia tăng lo ngại về chuỗi cung ứng toàn cầu, theo cảnh báo từ Phòng Thương mại Châu Âu tại Trung Quốc (ECCC). Một thành viên của ECCC đã chịu thiệt hại hàng triệu euro do các hạn chế xuất khẩu đất hiếm từ Trung Quốc, quốc gia kiểm soát hơn 69% sản lượng khai thác đất hiếm toàn cầu năm 2024.

Đất hiếm là nhóm khoáng sản thiết yếu cho nhiều ngành công nghiệp, từ sản xuất xe điện đến thiết bị điện tử. Europium và terbium tạo ra màu sắc rực rỡ cho màn hình TV và đèn huỳnh quang, trong khi neodymium là thành phần chính của nam châm vĩnh cửu trong loa và tai nghe. Do đó, Đất hiếm được sử dụng trong sản xuất chip bán dẫn, màn hình LED, ổ cứng máy tính, và điện thoại thông minh. Đất hiếm như neodymium và dysprosium là yếu tố then chốt trong động cơ của turbine gió và xe điện. Lanthanum được dùng trong pin niken-metal hydride (NiMH) cho xe hybrid, góp phần thúc đẩy quá trình chuyển đổi sang năng lượng xanh. Các nguyên tố đất hiếm xuất hiện trong radar, tên lửa, hệ thống dẫn đường, và tàu ngầm. Ví dụ, mỗi tàu ngầm hạt nhân lớp Virginia của Mỹ cần tới 4,1 tấn đất hiếm, trong khi máy bay chiến đấu F-35 sử dụng gần 450 kg.

Một mỏ đất hiếm ở tỉnh Vân Nam, phía Tây Nam Trung Quốc. Ảnh: CGTN

Trung Quốc, nơi nắm giữ gần một nửa trữ lượng đất hiếm thế giới, đã thắt chặt kiểm soát xuất khẩu các khoáng sản này từ cuối năm ngoái. Bắc Kinh yêu cầu các doanh nghiệp cung cấp bằng chứng rằng đất hiếm sẽ không được sử dụng cho mục đích quân sự, đồng thời áp dụng hệ thống cấp phép xuất khẩu dùng một lần kể từ tháng 5, sau một thỏa thuận đình chiến thương mại với Mỹ. Tuy nhiên, ECCC cho biết, ngay cả khi được cấp phép, các doanh nghiệp vẫn không được đảm bảo nguồn cung ổn định, khiến hoạt động kinh doanh thêm bất ổn. Tổ chức này cũng nhấn mạnh rằng quy trình cấp phép thiếu minh bạch và không nhất quán, gây khó khăn cho các doanh nghiệp phụ thuộc vào đất hiếm để sản xuất ô tô, chất bán dẫn và các sản phẩm công nghệ cao. Trong báo cáo thường niên công bố hôm thứ Tư, ECCC đã đưa ra một số khuyến nghị cho Bắc Kinh trước khi Trung Quốc xây dựng kế hoạch 5 năm tiếp theo. Tổ chức này kêu gọi chính phủ Trung Quốc giải quyết nguyên nhân gốc rễ của tình trạng dư thừa sản xuất và tạo điều kiện để khu vực tư nhân đóng vai trò lớn hơn trong các ngành then chốt như y tế, nơi các doanh nghiệp nhà nước hiện đang chiếm ưu thế.

Năm ngoái, gần 50% lượng đất hiếm nhập khẩu của Liên minh châu Âu (EU) đến từ Trung Quốc, tiếp theo là Nga và Malaysia. Tuy nhiên, các hạn chế ngày càng nghiêm ngặt từ Bắc Kinh đã làm gia tăng áp lực cho các doanh nghiệp quốc tế, vốn đang chịu ảnh hưởng từ những căng thẳng thương mại kéo dài. Trong bối cảnh đó, Volkswagen, nhà sản xuất ô tô Đức, cho biết họ chưa gặp vấn đề về nguồn cung. “Chuỗi cung ứng các bộ phận chứa đất hiếm của chúng tôi vẫn ổn định, không bị thiếu hụt. Các nhà cung cấp của chúng tôi đang làm việc chặt chẽ với các nhà thầu phụ để đảm bảo giấy phép xuất khẩu,” một phát ngôn viên của Volkswagen chia sẻ. Tuy nhiên, không phải doanh nghiệp nào cũng may mắn như vậy. ECCC cho biết một trong những thành viên của họ đã thiệt hại hàng triệu euro do thiếu hụt đất hiếm, nhưng từ chối tiết lộ danh tính công ty. Tổ chức này dự kiến sẽ gặp các nhà hoạch định chính sách EU tại Brussels vào tuần tới để thảo luận về tình hình và đưa ra các khuyến nghị. Ngoài vấn đề đất hiếm, các doanh nghiệp nước ngoài tại Trung Quốc đang đối mặt với nhiều thách thức khác. Theo khảo sát của Phòng Thương mại Mỹ tại Thượng Hải, niềm tin của các doanh nghiệp vào triển vọng 5 năm tới tại Trung Quốc đã chạm mức thấp kỷ lục trong giai đoạn tháng 5-6. Gần 50% doanh nghiệp tham gia khảo sát cho biết họ đã chuyển hướng đầu tư sang các khu vực khác, chủ yếu là Đông Nam Á, do những bất ổn trong môi trường kinh doanh tại Trung Quốc. Kinh tế Trung Quốc hiện đang chững lại do khủng hoảng bất động sản và tình trạng dư thừa công suất trong các ngành công nghiệp. Các hạn chế thời kỳ Covid-19 cũng đã làm gián đoạn chuỗi cung ứng, khiến nhiều doanh nghiệp quốc tế cân nhắc lại chiến lược đầu tư tại quốc gia này.

Sự thắt chặt xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc, quốc gia kiểm soát hơn 69% sản lượng khai thác toàn cầu, đang tạo ra cơ hội vàng cho các doanh nghiệp Việt Nam. Với trữ lượng đất hiếm lớn thứ sáu thế giới, Việt Nam có tiềm năng trở thành nguồn cung thay thế, mang lại nhiều lợi ích kinh tế và chiến lược cho doanh nghiệp trong nước. Trung Quốc, với sản lượng 270.000 tấn đất hiếm trong năm 2024, đã áp đặt các hạn chế xuất khẩu từ cuối năm ngoái, bao gồm yêu cầu giấy phép dùng một lần và kiểm tra mục đích sử dụng không liên quan đến quân sự. Điều này dẫn đến sự sụt giảm đáng kể nguồn cung đất hiếm cho các thị trường lớn như Mỹ (xuất khẩu giảm 80% trong tháng 5/2025) và EU, gây ra tình trạng thiếu hụt nghiêm trọng.Việt Nam, với trữ lượng ước tính 3,5 triệu tấn oxit đất hiếm (REO), có cơ hội lấp khoảng trống này. Theo Vietnam Strategic Forum, nếu khai thác và chế biến hiệu quả, Việt Nam có thể đạt doanh thu 2 tỷ USD mỗi năm từ xuất khẩu đất hiếm, đặc biệt là sang Mỹ và các đồng minh như Nhật Bản, Hàn Quốc, và EU. Các hạn chế từ Trung Quốc đã thúc đẩy các quốc gia như Mỹ, Nhật Bản, và Hàn Quốc tìm kiếm nguồn cung thay thế. Việt Nam, với vị trí địa lý chiến lược và các hiệp định thương mại tự do (FTA) như EVFTA, CPTPP, và RCEP, trở thành điểm đến hấp dẫn cho đầu tư nước ngoài trong lĩnh vực khai thác và chế biến đất hiếm

Đất hiếm không chỉ là một mặt hàng chiến lược mà còn là công cụ mà Trung Quốc sử dụng trong các cuộc đàm phán thương mại với Mỹ và các đối tác khác. Với vị thế kiểm soát nguồn cung lớn nhất thế giới, các động thái của Bắc Kinh có thể tạo ra những tác động dây chuyền, ảnh hưởng đến chuỗi cung ứng toàn cầu và làm gia tăng căng thẳng thương mại. Trong bối cảnh đó, các doanh nghiệp quốc tế đang tìm cách đa dạng hóa nguồn cung, nhưng việc tìm kiếm nguồn thay thế cho đất hiếm từ Trung Quốc vẫn là một thách thức lớn. Với gần 25 năm hoạt động tại Trung Quốc, ECCC tiếp tục kêu gọi một môi trường kinh doanh công bằng và minh bạch hơn để hỗ trợ các doanh nghiệp nước ngoài.