Giáo dục tài chính: 'Lỗ hổng' đang cản bước người trẻ Việt vào đời

Việt Nam tụt hạng về hiểu biết tài chính

Khảo sát quốc tế năm 2023 của OECD/INFE cho thấy, chỉ khoảng 34% người trưởng thành tại các quốc gia tham gia đạt điểm tối thiểu trong bài kiểm tra kiến thức và kỹ năng tài chính cơ bản. Tại Việt Nam, báo cáo "Khảo sát Kinh tế OECD: Việt Nam 2023" đánh giá quốc gia vẫn đối mặt với nhiều thách thức trong việc nâng cao hiểu biết tài chính cho công dân.

Trong giai đoạn 2013-2015, khảo sát của MasterCard phối hợp nghiên cứu trong nước cho thấy điểm hiểu biết tài chính của người Việt thấp hơn rõ rệt so với các nước láng giềng như Malaysia hay Thái Lan. Một khảo sát khác do sinh viên Đại học Tây Nguyên thực hiện năm 2022 với 535 người tham gia cho thấy, phần lớn rơi vào nhóm có mức hiểu biết tài chính cá nhân (financial literacy) ở mức “trung bình kém”.

Đáng chú ý, theo nghiên cứu của Standard & Poor’s (Global FinLit Survey), chỉ 24% người trưởng thành Việt Nam có kiến thức tài chính cơ bản, xếp 118 trên tổng số 144 quốc gia.

Những số liệu này phản ánh một thực trạng đáng lo ngại: phần lớn người Việt chưa được trang bị các kỹ năng thiết yếu như quản lý nợ, lập kế hoạch chi tiêu, tiết kiệm hay đầu tư. Không ít người dễ rơi vào bẫy tín dụng đen, hoặc đưa ra các quyết định sai lầm về tài chính trong những vấn đề quan trọng như mua nhà, mua xe.

Khoảng trống trong giáo dục tài chính phổ thông

Khác với nhiều quốc gia phát triển, Việt Nam chưa đưa giáo dục tài chính vào chương trình bắt buộc ở bậc phổ thông. Học sinh thường chỉ tiếp cận kiến thức này khi đã lên đại học hoặc thông qua những kênh phi chính thống như mạng xã hội, internet, bạn bè, gia đình.

Một nghiên cứu với hơn 4.000 sinh viên tại nhiều trường đại học cho thấy phần lớn vẫn lúng túng trước các khái niệm cơ bản như lãi kép (compound interest), lạm phát hay cách tính thời giá của tiền, những nội dung cốt lõi trong giáo dục tài chính (nguồn: VJOL). Tại Vĩnh Long, một khảo sát với hơn 270 người dân cũng ghi nhận mức độ hiểu biết tài chính chỉ ở mức “trung bình kém”.

Khác với nhiều quốc gia phát triển, Việt Nam chưa đưa giáo dục tài chính vào chương trình bắt buộc ở bậc phổ thông

Dù chưa phản ánh toàn cảnh, các dữ liệu này phần nào cho thấy bức tranh chung: người Việt thường tiếp cận tài chính quá muộn, thiếu nền tảng vững chắc để đưa ra quyết định đúng đắn.

Hệ quả là khi bước vào đời, nhiều người trẻ đã phải vay tiêu dùng, tiếp cận thẻ tín dụng hoặc đi làm thêm để xoay xở chi phí, trong khi chưa có kiến thức căn bản để quản lý rủi ro.

Kiến thức tài chính: Nền tảng cho tự chủ kinh tế

Kiến thức tài chính giúp cá nhân kiểm soát thu - chi hiệu quả, tránh tiêu xài vượt quá thu nhập và biết phân bổ dòng tiền cho tiết kiệm, đầu tư, bảo hiểm cũng như phòng ngừa rủi ro. Khi người trẻ hiểu rõ về lãi suất, lạm phát hay các chi phí ẩn trong hợp đồng vay, họ sẽ ít rơi vào bẫy tín dụng đen hoặc bị lừa đảo tài chính.

Theo khảo sát của OECD/INFE, chỉ khoảng 63% người trưởng thành hiểu được khái niệm “thời giá của tiền”, tức giá trị của một khoản tiền thay đổi theo thời gian. Đáng chú ý, chưa đến một nửa số người, dù đang sở hữu sản phẩm tiết kiệm hoặc đầu tư, thực sự hiểu rõ về cách thức hoạt động của lãi kép.

Thiếu kiến thức tài chính ở người trẻ và cộng đồng nói chung có thể khiến tín dụng tiêu dùng phát triển thiếu bền vững, nợ cá nhân gia tăng, kéo theo hệ lụy ở cấp quốc gia như nợ xấu, áp lực lạm phát và các bất ổn tài chính nhỏ lẻ. Vì vậy, giáo dục tài chính không chỉ là quyền lợi của mỗi cá nhân, mà là nền tảng quan trọng cho một nền kinh tế phát triển bền vững.

Bổ sung giáo dục tài chính từ nhà trường đến xã hội

Trong môi trường giáo dục, việc tích hợp giáo dục tài chính vào chương trình phổ thông cần được xem là ưu tiên. Các trường có thể bắt đầu bằng cách lồng ghép nội dung quản lý tài chính cá nhân vào các môn như Giáo dục công dân, Kinh tế - Pháp luật, đồng thời tổ chức lớp học thực hành, dự án nhỏ hoặc chuyên đề ngắn với sự tham gia của chuyên gia tài chính – ngân hàng. Những hình thức này vừa dễ triển khai, vừa giúp học sinh tiếp cận sớm và đúng với thực tiễn đời sống.

Bên cạnh chương trình chính khóa, nhà trường có thể hỗ trợ học sinh tiếp cận tài chính cá nhân qua nhiều kênh gần gũi hơn như tài liệu miễn phí, ứng dụng học trực tuyến, video hướng dẫn, podcast hoặc các nhóm sinh viên chia sẻ kinh nghiệm thực tế. Những hình thức này giúp kiến thức tài chính trở nên dễ hiểu, phù hợp với thói quen học tập linh hoạt của giới trẻ hiện nay.

Bên ngoài trường học, vai trò của các tổ chức như Ngân hàng Nhà nước, tổ chức phi lợi nhuận và các công ty fintech trong việc phổ cập kiến thức tài chính ngày càng quan trọng. Báo cáo “Thúc đẩy tài chính toàn diện tại Việt Nam và vai trò của Fintech trong việc phối hợp với các tổ chức tín dụng” (EY, 2024) chỉ ra rằng fintech có thể góp phần thúc đẩy giáo dục tài chính, phát triển ngân hàng số và giúp người dân dễ dàng tiếp cận các dịch vụ tài chính hiện đại - từ đó học cách sử dụng hiệu quả các sản phẩm mới.

Nguy cơ kéo dài nếu thiếu thay đổi nhanh chóng

Nếu giáo dục tài chính không sớm được phổ cập một cách thực chất, Việt Nam sẽ tiếp tục chứng kiến nhiều người trẻ bị động trước các quyết định lớn như vay mua nhà, du học hay đầu tư dài hạn. Thiếu nền tảng kiến thức, họ dễ rơi vào bẫy tín dụng đen, gánh lãi suất cao hoặc gặp rủi ro tài chính. Trong bối cảnh kinh tế nhiều biến động, nhóm này càng dễ tổn thương trước các cú sốc như lạm phát hay biến động lãi suất.

Trong dài hạn, một nền kinh tế với đa số công dân thiếu kiến thức tài chính sẽ khó xây dựng được hệ thống tài chính bền vững, gia tăng rủi ro nợ xấu và suy giảm khả năng chống chịu trước khủng hoảng. Vì vậy, bổ sung giáo dục tài chính từ sớm không chỉ mang lại lợi ích cho từng cá nhân mà còn tạo nền tảng cho sự ổn định và phát triển dài hạn của nền kinh tế Việt Nam.