Việt Nam ‘khát’ kỳ lân công nghệ: Đâu là chìa khóa giúp startup bứt phá?

Dù sở hữu hơn 940 nghìn doanh nghiệp và hơn 5 triệu hộ kinh doanh cá thể, đóng góp hơn 50% GDP và hơn 85% việc làm cho nền kinh tế, nhưng Việt Nam vẫn gần như “vắng bóng” các kỳ lân công nghệ – những startup được định giá trên 1 tỷ USD.

Không phải vì thiếu ý tưởng hay nhân lực, mà vì những rào cản nan giải nhất, phức tạp nhất và đau đầu nhất về pháp lý, thủ tục hành chính, quản trị vốn và tư duy chính sách đang trực tiếp chặn đứng làn sóng khởi nghiệp đổi mới sáng tạo.

Tại Hội thảo “Tháo gỡ bất cập chính sách để phát huy vai trò của kinh tế tư nhân trong nền kinh tế Việt Nam” ngày 21/03/2025 do Báo Nhân Dân, VTV và HUBA đồng tổ chức, nhiều chuyên gia đã thẳng thắn mổ xẻ những điểm nghẽn này và đề xuất các giải pháp đột phá nhằm mở toang cánh cửa chính sách cho kỳ lân Việt cất cánh.

Nguồn lực khởi nghiệp dồi dào nhưng bị trói chặt bởi thể chế

Ông Nguyễn Quang Huy, Phó Chủ tịch Hiệp hội Khởi nghiệp quốc gia, Chủ tịch Quỹ Khởi nghiệp quốc gia VNSIF, chỉ rõ rằng sau 6 năm triển khai Nghị định 38/2017/NĐ-CP – chính sách được xem là nền tảng cho hệ sinh thái khởi nghiệp – tổng vốn huy động cho các startup đổi mới sáng tạo chỉ đạt vài trăm tỷ đồng.

“Đây là con số quá nhỏ nếu so với tiềm năng hàng chục tỷ USD đang nằm rải rác trong khu vực kiều bào, doanh nghiệp tư nhân lớn, và các nhà đầu tư mạo hiểm trong nước,” ông Huy nhấn mạnh.

Đặc biệt, ông đề xuất mô hình “tam giác vốn”: Nhà nước góp 30%, doanh nghiệp trong nước góp 30%, kiều bào và FDI mỗi bên 20–30%. Cấu trúc vốn này nếu được luật hóa có thể mở ra một quỹ đầu tư khởi nghiệp lên đến hàng chục tỷ USD trong vòng ngắn hạn.

Ông Nguyễn Quang Huy, Phó Chủ tịch, Trưởng Văn phòng đại diện Hiệp hội Khởi nghiệp quốc gia, Chủ tịch Quỹ Khởi nghiệp quốc gia VNSIF. Ảnh: Báo Nhân dân.

Tuy nhiên, theo TS. Cấn Văn Lực, Chuyên gia kinh tế, Thành viên Hội đồng Tư vấn chính sách tài chính – tiền tệ Quốc gia, bài toán vốn mới chỉ là một phần trong “ma trận” cản trở startup Việt. Ông chỉ rõ rằng hiện có đến 5,2 triệu hộ kinh doanh cá thể nhưng gần 3,1 triệu hộ chưa đăng ký chính thức, khiến họ bị gạt khỏi hệ sinh thái hỗ trợ doanh nghiệp.

“Quy mô nhỏ, tiếp cận vốn khó khăn, bị gạt khỏi chính sách hỗ trợ R&D và đổi mới sáng tạo – tất cả khiến các hộ này không muốn và không dám ‘lớn’,” ông phân tích. Trong khi đó, tổng số lao động trong khu vực tư nhân, bao gồm doanh nghiệp và hộ kinh doanh, đã vượt 18 triệu người, tức hơn 80% tổng lao động toàn quốc. Nhưng khu vực này vẫn không có lối vào chính sách.

Theo TS. Nguyễn Đức Kiên, nguyên Tổ trưởng Tổ tư vấn kinh tế của Thủ tướng, vấn đề lớn nhất là “các bộ, ngành và chính quyền địa phương vẫn điều hành bằng tư duy xin – cho”. Ông chỉ rõ rằng ngay cả việc tiếp cận đất đai, mặt bằng kinh doanh – yếu tố sống còn để startup phát triển – cũng đang bị bóp nghẹt bởi thủ tục hành chính rườm rà, không có chuẩn mực định lượng và chịu sự chi phối chủ quan từ cơ quan quản lý.

Chuyển đổi tư duy quản lý: điều kiện tiên quyết để xuất hiện kỳ lân công nghệ

PGS.TS. Trần Đình Thiên, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam, nhấn mạnh rằng vai trò “kiến tạo” của Nhà nước không thể dừng lại ở lời nói mà phải thể hiện bằng chính sách cụ thể để tạo ra “những doanh nghiệp xương sống, đủ lực dẫn dắt toàn ngành”.

Ông lấy ví dụ từ mô hình Samsung của Hàn Quốc, nơi doanh nghiệp công nghệ được nhà nước nuôi dưỡng bằng hệ sinh thái pháp lý ưu tiên, miễn thuế nghiên cứu khoa học và bảo lãnh tín dụng quốc gia.

“Nếu Việt Nam không kịp xây dựng được những doanh nghiệp như vậy, thì không thể có kỳ lân,” ông khẳng định.

PGS.TS Trần Đình Thiên, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam phát biểu tại Hội thảo. Ảnh: Báo Nhân dân.

TS. Nguyễn Đức Kiên đề xuất một cơ chế định lượng hoá KPI đối với từng bộ, ngành trong việc hỗ trợ kinh tế tư nhân phát triển, đồng thời phải bảo vệ các doanh nhân khỏi các chiến dịch dư luận sai lệch.

Ông nhấn mạnh: “Không thể có startup đổi mới sáng tạo nếu doanh nhân luôn lo sợ bị hình sự hóa hoặc bị xem là đối tượng kiểm tra trước khi được hưởng ưu đãi.” Cần thay đổi tư duy chính quyền từ “giám sát – quản lý” sang “hỗ trợ – phục vụ” và tiến tới xây dựng chính phủ số, cắt giảm 30% thủ tục hành chính theo đúng cam kết của Chính phủ.

Đặc biệt, ông Nguyễn Quốc Kỳ, Chủ tịch Vietravel, đề xuất tư duy “kiềng ba chân”: Chính phủ giữ vai trò hoạch định chiến lược, doanh nghiệp lớn giữ vai trò dẫn dắt thị trường, còn startup và doanh nghiệp nhỏ chính là lực lượng sáng tạo. Theo ông, chỉ khi ba chân này được phân vai rõ ràng và phối hợp nhịp nhàng thì mới có thể kích hoạt hệ sinh thái đổi mới sáng tạo một cách thực chất.

Hệ sinh thái khởi nghiệp cần một cuộc đại phẫu chính sách

Ông Lê Hữu Nghĩa, Tổng Giám đốc Công ty Lê Thành, cho biết dù nhà nước đã nhiều lần nhấn mạnh khẩu hiệu “khuyến khích đổi mới sáng tạo” nhưng doanh nghiệp vẫn rất e ngại khi đụng tới pháp lý.

“Cần cụ thể hóa ngay các chính sách bằng các điều khoản có thể thực thi ngay, không thể chỉ hô khẩu hiệu,” ông khẳng định. Bởi trên thực tế, một chính sách nếu không đi kèm cơ chế thực hiện cụ thể thì sẽ tạo ra rủi ro pháp lý cho chính doanh nghiệp – khiến họ ‘co cụm’ thay vì bứt phá.

Ông Lê Hữu Nghĩa, Tổng Giám đốc Công ty TNHH Thương mại Xây dựng Lê Thành phát biểu tại phiên tọa đàm. Ảnh: Báo Nhân dân.

Về phía quản lý nhà nước, bà Bùi Thu Thủy, Phó Cục trưởng Cục Phát triển Doanh nghiệp tư nhân và Kinh tế tập thể (Bộ Tài chính) cam kết Cục đang gấp rút hoàn thiện dự thảo Nghị quyết phát triển kinh tế tư nhân theo chỉ đạo của Bộ Chính trị.

Trong đó, nhiều đề xuất đã được tiếp thu như: miễn thuế 3 năm đầu, bảo lãnh tín dụng theo mô hình Nhật Bản, yêu cầu liên kết và chuyển giao công nghệ đối với FDI, và phân vai rõ ràng giữa doanh nghiệp lớn – vừa – nhỏ.

Tổng kết hội thảo, ông Nguyễn Ngọc Hòa, Chủ tịch HUBA, nhấn mạnh rằng không thể phát triển startup đổi mới sáng tạo nếu không có chính sách minh bạch, cụ thể và đo lường được. “Chúng ta cần những bộ chỉ số (KPI) phản ánh trực tiếp hiệu quả của từng bộ, ngành trong việc hỗ trợ doanh nghiệp tư nhân và khởi nghiệp,” ông khẳng định.

Như vậy, muốn có kỳ lân công nghệ, Việt Nam không chỉ cần thay đổi về mặt chính sách, mà cần một cuộc chuyển đổi toàn diện tư duy thể chế, hành chính, đầu tư và quản lý công. Chỉ khi đó, sức mạnh nội sinh của khu vực tư nhân mới thực sự được khai mở để đưa Việt Nam bước vào một kỷ nguyên kinh tế mới dựa trên sáng tạo, công nghệ và khát vọng vươn xa.