Vụ cháy xưởng nấu nhôm ở làng nghề Đông Mai (Hưng Yên) ngày 28/6 khiến 4 người tử vong và 3 người bị thương không chỉ để lại những mất mát đau lòng. Đó còn là lát cắt đầy ám ảnh về một thực trạng kinh tế âm ỉ: phát triển làng nghề thiếu an toàn, thiếu chính sách bảo vệ người lao động – nơi sinh kế đang bị đánh đổi bằng tính mạng.

Từ nhiều năm nay, hàng ngàn làng nghề truyền thống trên khắp cả nước đã đóng góp không nhỏ vào tăng trưởng kinh tế địa phương và giải quyết việc làm cho hàng triệu lao động nông thôn. Thế nhưng, phía sau bức tranh rực rỡ ấy là một vùng tối rất lớn mang tên “lao động phi chính thức” – những người không hợp đồng, không bảo hiểm, không an toàn và không được nhìn nhận như một phần chính thức của nền kinh tế.

Trường hợp của Đông Mai không phải cá biệt. Chỉ trong vòng nửa năm qua, ít nhất ba vụ cháy lớn tại các làng nghề đã xảy ra: tháng 12/2024, 10 xưởng gỗ cháy rụi tại làng nghề Liên Hà (Đan Phượng, Hà Nội), gây thiệt hại hàng chục tỷ đồng; tháng 1/2025, làng nghề Hữu Bằng (Thạch Thất, Hà Nội) bốc cháy giữa đêm, thiêu rụi cả dãy xưởng sản xuất; tháng 4/2025, tại làng tái chế Song Hồ (Bắc Ninh), một vụ cháy hóa chất khiến hàng loạt người dân phải sơ tán khẩn cấp.

Điểm chung của các vụ việc không chỉ là thiệt hại về người, vật chất lớn, mà còn nằm ở mô hình sản xuất thiếu quy chuẩn – nơi hàng loạt lao động hoạt động trong không gian chật hẹp, lắp ghép tạm bợ, không hệ thống thoát hiểm, không thiết bị chữa cháy chuyên dụng.

Đằng sau vụ cháy xưởng nhôm Hưng Yên: Mặt trái của khu vực phi chính thức
Cảnh sát đang nỗ lực dập lửa và các xe cứu thương sẵn sàng đưa nạn nhân đến bệnh viện. Ảnh: Ngô Quân

Khi phát triển làng nghề vẫn chưa xứng với tiềm năng

Việt Nam hiện có hơn 5.400 làng nghề, tạo việc làm cho khoảng 11 triệu lao động. Tuy nhiên, phần lớn các cơ sở sản xuất trong làng nghề vẫn dưới hình thức hộ kinh doanh cá thể, không có tư cách pháp nhân, không thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ về thuế, bảo hiểm hay quy định lao động. Dù có thể đã đăng ký kinh doanh, nhưng những đơn vị này vẫn thuộc khu vực phi chính thức theo định nghĩa của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO).

Nghịch lý là, dù đóng góp lớn cho tăng trưởng, các làng nghề vẫn chưa được đầu tư tương xứng về hạ tầng sản xuất, xử lý môi trường và an toàn lao động.

Lao động phi chính thức trong làng nghề từ lâu đã là “vùng xám” trong nền kinh tế. Họ gần như không được thống kê vào số liệu lao động chính thức, ít được tiếp cận đào tạo nghề, không có bảo hiểm xã hội, và cũng không được đại diện bởi công đoàn hay tổ chức nghề nghiệp nào.

Điều này không chỉ ảnh hưởng đến quyền lợi trực tiếp của người lao động, mà còn bóp méo khả năng hoạch định chính sách vĩ mô.

Trong khi đó, mỗi vụ cháy xảy ra lại là một lời cảnh tỉnh về cái giá phải trả khi để lao động “chìm” mãi trong vùng tối. Với nền kinh tế Việt Nam đang hướng tới mục tiêu chính quy, hiện đại và bền vững, sự tồn tại kéo dài của mô hình làng nghề kiểu cũ là một mâu thuẫn ngày càng rõ nét.

Không thể mãi nhìn làng nghề dưới lăng kính truyền thống đơn thuần. Đó là nơi tạo sinh kế, nơi gìn giữ giá trị bản sắc, nhưng cũng là nơi cần được nhìn nhận như một “mắt xích quan trọng” trong chuỗi kinh tế – xã hội.

Vụ cháy ở Hưng Yên không chỉ là một nỗi đau, đó là tấm gương phản chiếu những gì đang bị bỏ quên trong guồng quay phát triển làng nghề Việt Nam.