Việt Nam có 5 triệu hộ kinh doanh nhưng không ai được vay vốn dưới tên ‘hộ kinh doanh’

Tại Hội thảo “Vốn ngân hàng góp phần thúc đẩy kinh tế tư nhân” do Thời báo Ngân hàng tổ chức sáng 21/3/2025 tại Hà Nội, với sự tham gia của Phó Thống đốc Thường trực Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (NHNN) Đào Minh Tú, TS. Lê Duy Bình – Giám đốc Economica Việt Nam, cùng nhiều chuyên gia, doanh nhân và đại diện tổ chức tín dụng, một câu hỏi gai góc được nêu ra trực diện:

Vì sao Việt Nam có hơn 5 triệu hộ kinh doanh – lực lượng đóng góp gần một nửa GDP – mà không ai trong số họ được đứng tên vay vốn ngân hàng? Câu trả lời nằm sâu trong một điểm nghẽn thể chế âm thầm nhưng đầy sức cản: hộ kinh doanh không có tư cách pháp nhân.

Hộ kinh doanh: lực lượng xương sống bị “vô danh hóa” trong thể chế

Theo TS. Lê Duy Bình, khu vực kinh tế tư nhân hiện đóng góp khoảng 50% GDP, trong đó khối hộ kinh doanh cá thể – bao gồm hộ sản xuất nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, buôn bán nhỏ lẻ, dịch vụ phi chính thức – chiếm tới 40%.

Khu vực này tạo ra sinh kế cho hơn 85% lực lượng lao động, tương đương hơn 40 triệu người, nhưng lại bị "vô hình hóa" trong các thiết chế pháp lý hiện hành. Từ năm 2015, Bộ luật Dân sự chỉ công nhận hai chủ thể pháp lý là cá nhân và pháp nhân, trong khi hộ kinh doanh bị gộp vào tư cách cá nhân, đồng nghĩa với việc không được đứng tên trong hợp đồng tín dụng, không thể đấu thầu, không thể ký kết giao dịch thương mại dài hạn.

TS Lê Duy Bình, Giám đốc Economica Việt Nam trình bày tham luận tại Hội thảo.

Phó Thống đốc NHNN Đào Minh Tú nhìn nhận thực trạng một cách thẳng thắn: “Với gần một triệu doanh nghiệp và khoảng 5 triệu hộ kinh doanh, khu vực tư nhân đang đóng góp gần 50% GDP, hơn 30% ngân sách nhà nước, tạo ra hơn 40 triệu việc làm. Tuy nhiên, phần lớn lại là các đơn vị siêu nhỏ, sức cạnh tranh thấp và hiệu quả hoạt động còn hạn chế”. Ông nhấn mạnh vai trò trọng yếu của khu vực tư nhân và khẳng định ngành Ngân hàng sẽ tiếp tục đồng hành, hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ, siêu nhỏ và hộ kinh doanh bằng các giải pháp tín dụng phù hợp hơn.

Việc thiếu địa vị pháp lý khiến hộ kinh doanh không thể xây dựng hồ sơ tín dụng, không có mã số thuế riêng, không có báo cáo tài chính độc lập, không có lịch sử tín dụng riêng biệt. Trong quản trị ngân hàng hiện đại, điều này khiến họ không thể được chấm điểm tín dụng nội bộ, dẫn đến việc bị xếp vào nhóm rủi ro cao, bị siết hạn mức vay, yêu cầu tài sản đảm bảo lớn và lãi suất cao. Không ít trường hợp bị loại khỏi danh sách cấp tín dụng, đơn giản chỉ vì không “được luật pháp thừa nhận” như một thực thể kinh doanh.

Tín dụng bị tắc, năng suất bị kìm, tăng trưởng bị trói

Theo NHNN, tính đến cuối năm 2024, tổng dư nợ tín dụng với khu vực doanh nghiệp tư nhân tại các tổ chức tín dụng đạt gần 7 triệu tỷ đồng, chiếm khoảng 44% dư nợ toàn hệ thống. Tuy nhiên, gần như toàn bộ khoản vay này rơi vào khoảng 1 triệu doanh nghiệp có đăng ký pháp lý chính thức, trong khi hơn 5 triệu hộ kinh doanh – chiếm tới 40% GDP – lại bị đứng ngoài dòng chảy tín dụng quốc gia.

TS. Lê Duy Bình chỉ rõ: “Đầu tư tư nhân hiện chiếm 56% tổng đầu tư toàn xã hội, tức khoảng 96 tỷ USD trong năm 2025, cao hơn nhiều so với đầu tư công (28%) và FDI (16%). Chỉ cần đầu tư tư nhân tăng 1%, thì phải cần đầu tư công tăng 2,5% và FDI tăng 3,5% mới có thể tạo ra hiệu ứng tương đương”. Tuy nhiên, khi phần lớn tư nhân lại bị bóp nghẹt dòng vốn do rào cản pháp lý, thì sức bật của đầu tư tư nhân sẽ không được hiện thực hóa.

Phó Thống đốc Đào Minh Tú khẳng định: “Chất lượng tín dụng khu vực tư nhân nói chung tốt, độ rủi ro thấp, nhưng rào cản thể chế khiến dòng vốn vẫn khó chảy đến đúng nơi cần. Đây là nghịch lý cần tháo gỡ bằng cải cách đồng bộ về chính sách, pháp luật và hệ thống tín dụng”. Ông cũng cho biết, các chương trình tín dụng đặc thù, lãi suất thấp cho doanh nghiệp nhỏ, siêu nhỏ và hộ kinh doanh sẽ tiếp tục được ngành Ngân hàng triển khai mạnh mẽ hơn trong thời gian tới.

Không có pháp nhân, không thể bước qua ngưỡng thể chế

Vấn đề lớn hơn của hộ kinh doanh không chỉ là tín dụng, mà là sự thiếu vắng vị trí trong toàn bộ hệ sinh thái kinh tế hiện đại. Khi không có tư cách pháp nhân, hộ kinh doanh không thể ký hợp đồng dài hạn, không có quyền khởi kiện độc lập trong tranh chấp thương mại, không được luật pháp bảo vệ quyền tài sản một cách đầy đủ.

TS. Nguyễn Đình Cung, nguyên Viện trưởng CIEM, gọi đây là “điểm nghẽn của điểm nghẽn” và cho rằng phải “chuyển hệ thống pháp luật từ tư duy quản lý sang tư duy kiến tạo, tạo không gian pháp lý rộng mở, minh bạch, chi phí tuân thủ thấp và không có rủi ro pháp lý”.

TS. Nguyễn Đình Cung, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương (CIEM) phát biểu tại Hội thảo.

Cấu trúc doanh nghiệp Việt Nam hiện cho thấy một sự thiếu vắng đáng lo ngại về tầng lớp trung gian. Trong số gần 940.000 doanh nghiệp đăng ký chính thức, có tới 97% là doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ, chỉ 1,5% là doanh nghiệp vừa và 1,5% là doanh nghiệp lớn. TS. Lê Duy Bình cảnh báo: “Nếu không có quá trình chuyển đổi hộ kinh doanh thành doanh nghiệp, sẽ không có lực lượng dự bị để hình thành doanh nghiệp cỡ vừa – mắt xích không thể thiếu trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa”.

Một trong những đề xuất nổi bật tại Hội thảo là thiết lập mô hình pháp nhân đặc thù cho “doanh nghiệp siêu nhỏ”, áp dụng cơ chế sandbox cho tín dụng phi truyền thống như tín dụng theo dòng tiền, tín dụng theo hợp đồng đầu ra, bảo lãnh tín dụng cộng đồng. Những giải pháp này có thể mở ra cánh cửa cho hàng triệu hộ kinh doanh vốn đang bị bỏ lại phía sau.

Giải phóng 5 triệu hộ kinh doanh: Không thể trì hoãn

TS. Lê Duy Bình nhấn mạnh rằng: “Phát triển kinh tế tư nhân không thể chỉ dựa vào các tập đoàn lớn, mà phải quan tâm tới hộ kinh doanh – những chủ thể nhỏ nhưng giữ vai trò huyết mạch của nền kinh tế thực”. Theo ông, khu vực này đang tạo việc làm cho hơn 80% lực lượng lao động, giúp chuyển dịch hàng triệu lao động khỏi nông nghiệp, góp phần đưa số người tham gia bảo hiểm xã hội từ 9,2 triệu năm 2010 lên 17,5 triệu năm 2023, chiếm 38% lực lượng lao động trong độ tuổi.

Nếu không chính thức hóa hộ kinh doanh, mục tiêu 60% lao động tham gia bảo hiểm xã hội vào năm 2030 theo Nghị quyết 28-NQ/TW sẽ không thể thành hiện thực. Quan trọng hơn, nền kinh tế sẽ tiếp tục duy trì cấu trúc “ba nền kinh tế trong một”: doanh nghiệp nhà nước – FDI – tư nhân phi chính thức, tách biệt, thiếu liên kết và không tạo hiệu ứng lan tỏa.

Phó Thống đốc Đào Minh Tú khẳng định: “Ngành ngân hàng sẽ tiếp tục đồng hành với doanh nghiệp tư nhân, đặc biệt là nhóm nhỏ, siêu nhỏ và hộ kinh doanh cá thể. Sẽ có thêm các chính sách tín dụng linh hoạt, giải pháp đánh giá rủi ro mới, và mô hình hợp tác để tăng khả năng tiếp cận vốn của nhóm này”.

Khi hơn 5 triệu hộ kinh doanh vẫn phải đi vay với tư cách “ông A, bà B” thay vì “cơ sở X”, “đơn vị Y”, thì nền kinh tế vẫn còn một khoảng tối lớn chưa được khai thông. Và chỉ khi họ được công nhận là một thực thể kinh tế chính thức, được bảo vệ quyền tài sản, được cấp vốn minh bạch, được ký hợp đồng thương mại, thì tiềm năng nội sinh của Việt Nam mới thực sự được giải phóng.

Khi đó, khát vọng tăng trưởng 8%/năm và mục tiêu trở thành quốc gia thu nhập cao vào năm 2045 sẽ có một điểm tựa vững chắc từ chính nội lực – hơn 5 triệu hộ kinh doanh đang âm thầm gánh vác nền kinh tế.