Trung Quốc cho Mỹ 'hít khói', kiểm soát tới 85% công suất tinh chế đất hiếm toàn cầu

Chỉ trong vòng 3 thập kỷ, Trung Quốc đã vươn lên kiểm soát tới 85% công suất tinh chế đất hiếm toàn cầu – một bước tiến vượt bậc, biến quốc gia này thành trung tâm không thể thiếu trong chuỗi giá trị khoáng sản toàn cầu. Đất hiếm – nhóm 17 nguyên tố có vai trò thiết yếu trong sản xuất thiết bị quốc phòng, xe điện, tua-bin gió và điện thoại thông minh – giờ đây phụ thuộc phần lớn vào năng lực tinh chế của Trung Quốc.

Thành công của Bắc Kinh không đến từ việc sở hữu trữ lượng lớn nhất, mà từ chính sách phát triển có tầm nhìn dài hạn. Trong khi Mỹ và các quốc gia phương Tây phi công nghiệp hóa và chuyển dịch sản xuất ra nước ngoài, Trung Quốc đầu tư mạnh vào hạ tầng chế biến khoáng sản, tận dụng lợi thế nhân công rẻ và các tiêu chuẩn môi trường lỏng lẻo.

Chỉ tính riêng trong ngành cobalt – kim loại thiết yếu cho pin và thiết bị quân sự – Trung Quốc đã nâng tỷ trọng tinh chế toàn cầu từ 65% năm 2018 lên 83% vào năm 2024. Sáu công ty hàng đầu trong lĩnh vực này đều là doanh nghiệp Trung Quốc. Ở lĩnh vực nickel, nước này đang dẫn đầu nhờ hàng loạt nhà máy tinh luyện đặt tại Indonesia – quốc gia sở hữu trữ lượng lớn nhất thế giới.

Mỹ đang phụ thuộc vào Trung Quốc trong lĩnh vực tinh chế đất hiếm. Ảnh minh họa

Mỹ hiện khai thác khoảng 12% lượng đất hiếm toàn cầu, phần lớn đến từ mỏ Mountain Pass ở California. Tuy nhiên, khoảng hai phần ba sản lượng này vẫn phải gửi sang Trung Quốc để tinh chế. Lý do là thiếu hụt trầm trọng cơ sở chế biến trong nước – hệ quả trực tiếp từ nhiều thập niên cắt giảm công nghiệp trong nước vì chi phí và quy định môi trường ngặt nghèo.

Các chuyên gia cảnh báo rằng chỉ tập trung vào khai thác mà không phát triển công suất chế biến là hướng đi thiếu bền vững. Theo chuyên gia John Ormerod , chế biến mới là khâu then chốt trong chuỗi giá trị khoáng sản. Thiếu nó, Mỹ sẽ mãi phụ thuộc vào đối thủ địa chính trị số một.

Chính quyền cựu Tổng thống Donald Trump từng coi việc tái thiết ngành công nghiệp khoáng sản là ưu tiên chiến lược, đặc biệt trong bối cảnh căng thẳng với Trung Quốc. Ông Trump từng tìm kiếm các thỏa thuận khai thác tại Ukraine, Greenland và thậm chí cả Nga nhằm đảm bảo nguồn cung cho các ngành công nghiệp quốc phòng. Tuy nhiên, ngay cả khi các thỏa thuận này thành công, Mỹ vẫn đối mặt với câu hỏi lớn: sẽ tinh chế khối lượng khoáng sản này ở đâu?

Dưới thời các chính quyền liên tiếp, Washington đã triển khai nhiều chính sách khuyến khích phục hồi năng lực chế biến. Năm 2023, Lầu Năm Góc tài trợ 258 triệu USD cho Lynas Rare Earths – công ty Australia – để xây dựng nhà máy tinh chế đất hiếm tại Texas. Song đến nay, dự án vẫn chưa thể khởi công do vướng mắc xử lý nước thải.

MP Materials – đơn vị vận hành mỏ Mountain Pass – cũng đang từng bước giảm phụ thuộc vào Trung Quốc bằng cách xây dựng nhà máy chế biến nội địa. Công ty này đặt mục tiêu sản xuất nam châm đất hiếm cho General Motors ngay tại Mỹ vào cuối năm nay. Tuy nhiên, tính đến hiện tại, phần lớn sản lượng vẫn phải xuất khẩu sang Trung Quốc để tinh chế.

Sự phụ thuộc vào Trung Quốc trong chuỗi giá trị khoáng sản còn là bài toán an ninh quốc gia với Mỹ và phương Tây. Ảnh minh họa

Ngoài đất hiếm, Mỹ cũng thiếu công suất tinh chế đồng – kim loại quan trọng với ngành điện – và nickel. Một dự án chế biến nickel tại Minnesota đã phải chuyển địa điểm sang North Dakota do vướng các rào cản môi trường. Dù được chính phủ cam kết hỗ trợ tài chính từ năm 2022, cả nhà máy lẫn mỏ nickel vẫn chưa khởi công, trong khi Trung Quốc tiếp tục mở rộng quy mô sản xuất tại Indonesia, kéo giá nickel toàn cầu xuống thấp và làm suy yếu sức cạnh tranh của các dự án mới tại Mỹ.

Sự phụ thuộc vào Trung Quốc trong chuỗi giá trị khoáng sản không chỉ là vấn đề kinh tế, mà còn là bài toán an ninh quốc gia đối với nhiều nước phương Tây. Từ đất hiếm cho máy bay chiến đấu F-35 đến cobalt cho pin xe điện, các sản phẩm công nghệ cao giờ đây đều bắt nguồn từ các cơ sở tinh chế do Bắc Kinh kiểm soát.

Trong bối cảnh cạnh tranh công nghệ và căng thẳng địa chính trị gia tăng, việc kiểm soát khoáng sản chiến lược trở thành yếu tố then chốt. Trung Quốc không giấu tham vọng sử dụng lợi thế này như một "lá bài chiến lược", nhất là trong các cuộc đàm phán thương mại hoặc tranh chấp khu vực.

Trong khi đó, Mỹ và đồng minh vẫn loay hoay tìm cách xây dựng chuỗi cung ứng độc lập, nhưng bị cản trở bởi chi phí cao, thiếu nhân lực chuyên môn, quy định chặt chẽ và sự chậm trễ trong phê duyệt dự án. Tái công nghiệp hóa – nhất là trong lĩnh vực tinh chế khoáng sản – được xem là điều kiện tiên quyết nếu phương Tây muốn giảm thiểu rủi ro chiến lược.