Vì sao giá điện cần được 'thả nổi'? Chuyên gia chỉ ra 3 bất cập lớn

Giá điện phải gánh quá nhiều mục tiêu hỗ trợ

Tại tọa đàm “Bảo đảm điện cho tăng trưởng – Yêu cầu và giải pháp" nguyên Cục trưởng Cục Quản lý giá Nguyễn Tiến Thỏa cho rằng giá điện hiện nay có 3 bất cập lớn:

Thứ nhất là giá điện chưa thực hiện theo cơ chế giá thị trường, trong nhiều năm qua không được tính đúng tính đủ các chi phí đầu vào để sản xuất ra 1 kWh điện; chưa được khắc phục tình trạng mua cao bán thấp diễn ra trong nhiều năm.

Nhận diện ba bất cập lớn của giá điện

Thứ hai, giá điện phải gánh quá nhiều mục tiêu như hỗ trợ ngành điện phát triển tăng trưởng ổn định, khuyến khích thu hút đầu tư nhưng cũng phải bảo đảm ổn định kinh tế vĩ mô, phải kiểm soát lạm phát, bảo đảm an sinh xã hội…

“Những mục tiêu này hội tụ trong giá điện có những xung đột, giằng co nhau. Để xử lý mối quan hệ, bảo đảm hài hòa giữa các mục tiêu này trong giá điện là rất khó, một số mục tiêu không thực hiện được”, ông Thỏa nói.

Thứ ba, cơ chế bù chéo trong giá điện như bù chéo giữa các hộ sinh hoạt với nhau, bù chéo giữa giá điện sinh hoạt và giá điện sản xuất, bù chéo giá điện giữa các vùng miền khác nhau. Cơ chế này đã kéo dài quá lâu khiến không thể thực hiện được cơ chế giá thị trường đối với điện.

Ông Thỏa cho rằng điều này khiến giá điện không được tính đúng, tính đủ sẽ lỗ, giá điện sẽ không phản ánh đúng giá trị của 1 kWh điện đã sản xuất ra.

“Như vậy, giá điện sẽ trở thành giá bao cấp cho toàn xã hội, dẫn đến việc khó khuyến khích thu hút các thành phần kinh tế tham gia đầu tư phát triển nguồn và lưới điện; không tạo được áp lực mạnh để thực hiện chiến lược sử dụng điện tiết kiệm và hiệu quả, đặc biệt trong sản xuất kinh doanh, đổi mới công nghệ”, ông Thỏa nêu.

Theo ông Thỏa, một điểm quan trọng nữa là ngành điện luôn bị dòng tiền âm (lỗ). Việc không cân đối được dòng tiền rất khó giúp ngành điện tái sản xuất, tái đầu tư và phát triển bền vững, đe dọa đến mục tiêu bảo đảm an ninh năng lượng đã đề ra.

Chuyên gia năng lượng Hà Đăng Sơn cho rằng mức giá điện trung bình của Việt Nam đang ở ngưỡng tương đương với Trung Quốc và Ấn Độ. Mức giá này cao hơn một số quốc gia như Bangladesh hay Malaysia - những nước có lợi thế riêng như tài nguyên thủy điện (Bangladesh) hoặc dầu khí nội địa (Malaysia), từ đó có thể xây dựng cơ chế bù giá hiệu quả.

Ngược lại, nhiều quốc gia khác trong khu vực lại có giá điện cao hơn Việt Nam, ví dụ như Indonesia, Thái Lan, Campuchia, Singapore và Philippines. Riêng Singapore, giá điện hiện đã tiệm cận mức của Nhật Bản. Tại Thái Lan, sau cải tổ cơ chế giá điện, đặc biệt chuyển sang mô hình tính theo giờ, giá điện trung bình đã tăng mạnh so với 3 - 4 năm trước, thậm chí cao gấp rưỡi.

Từ đó, ông Sơn cho rằng có thể thấy vấn đề không đơn giản chỉ là "giá điện tăng hay giảm", mà là làm thế nào để giá điện phản ánh đúng bản chất chi phí sản xuất, đảm bảo ổn định, bền vững trong đầu tư và vận hành hệ thống điện quốc gia.

“Nếu Việt Nam duy trì mức giá điện thấp hơn chi phí thực tế trong thời gian dài, có thể tạo ra lợi thế cạnh tranh tạm thời cho sản xuất hoặc an sinh xã hội. Tuy nhiên, điều này tiềm ẩn nguy cơ mất cân bằng trong đầu tư hạ tầng, không đảm bảo cung ứng điện ổn định, thiếu bền vững về lâu dài”, ông Sơn nêu.

Phải tính đúng và tính đủ vấn giá điện

Theo ông Nguyễn Tiến Thỏa, cần phải chuyển điều hành giá điện sang thực hiện theo cơ chế giá thị trường thông qua việc tính đúng, tính đủ giá điện và phải sửa biểu giá điện hiện hành để xử lý những bất cập.

“Công thức tính giá điện hiện nay cần phải bỏ “chi phí khác”. Chi phí khác bản chất là chi phí chưa được tính đúng tính đủ mà chúng ta phân bổ dần. Có những loại chi phí gọi là chi phí khác, ví dụ như chênh lệch tỷ giá. Do đó, công thức tính giá điện theo cơ chế thị trường phải tính lại, ví dụ như chi phí phát, chi phí truyền tải, chi phí bán lẻ, quản lý… cần tính đủ chi phí và phải có lợi nhuận nhất định”, ông Thỏa nêu.

Phải tính đúng và tính đủ vấn giá điện.

Bên cạnh đó, phải bỏ bù chéo với giá điện và xử lý bằng chính sách khác về giá điện giữa các vùng miền cho phù hợp. Một điểm nữa là hiện nay, trong giá điện vẫn thể hiện chính sách xã hội, cho nên trong điều hành tới cần tách bạch chính sách xã hội ra khỏi giá điện.

“Chúng ta không bỏ chính sách an sinh xã hội, không bỏ những người yếu thế. Để tất cả mọi người đều có thể tiếp cận được với dịch vụ cơ bản này thì chúng tay phải dùng chính sách khác. Việc cộng an sinh vào trong giá sẽ làm méo mó giá điện, do đó không nên cộng an sinh vào trong giá”, ông Thỏa nêu.

Chuyên gia Hà Đăng Sơn cho rằng giải giải pháp căn cơ là cần một lộ trình điều chỉnh giá điện hợp lý, minh bạch, và tiệm cận thị trường, phản ánh đầy đủ các chi phí cấu thành, trong khi vẫn đảm bảo không tạo ra "cú sốc" về giá cho người dân và nền kinh tế. Việc cân bằng giữa thị trường hóa giá điện và ổn định xã hội là một bài toán khó nhưng bắt buộc phải giải.

Ông Sơn cũng nêu Việt Nam cũng cần rút kinh nghiệm từ các quốc gia đi trước. Gần đây, chỉ trong một tuần, bán đảo Iberia (Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha) đã xảy ra sự cố mất điện quy mô lớn – làm sụp đổ hệ thống điện với tổng công suất mất lên tới 15.000MW chỉ trong 5 giây. Nguyên nhân chưa được xác định chính thức, nhưng giới chuyên gia chỉ ra hai vấn đề nghiêm trọng: Một là chất lượng thiết bị kết nối lưới điện không đảm bảo; hai là thiếu nghiên cứu sâu về tích hợp năng lượng tái tạo vào hệ thống điện liên lưới châu Âu, dẫn đến mất khả năng điều tiết khi có sự cố.

“Bài học cho Việt Nam là việc chuyển dịch xanh cần một lộ trình vững chắc, thận trọng và có đánh giá khoa học đầy đủ, không nên chạy theo mục tiêu một cách nóng vội”, ông Sơn nói.