Cứ 2 doanh nghiệp FDI lại có 1 báo lỗ: Vì sao doanh nghiệp ngoại vẫn không ngừng mở rộng đầu tư tại Việt Nam?

Nghịch lý trong hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp FDI tại Việt Nam ngày càng rõ rệt khi số lượng doanh nghiệp báo lỗ gia tăng, nhưng quy mô đầu tư lại không ngừng mở rộng. Theo báo cáo của Bộ Tài chính, trong gần 29.000 doanh nghiệp FDI đang hoạt động, có tới 16.292 doanh nghiệp báo lỗ, chiếm hơn 56%. Con số này tăng 21% so với cùng kỳ năm trước, trong khi số doanh nghiệp lỗ lũy kế đạt 18.140 đơn vị, tăng 15%.

Đáng chú ý, tổng số tiền lỗ lũy kế lên đến 908.211 tỷ đồng, tương đương 36 tỷ USD, phản ánh một bức tranh tài chính đầy nghịch lý. Trong khi đó, vốn FDI đăng ký mới năm 2023 đạt 39,4 tỷ USD, tăng 34,5%, cho thấy một thực tế khó lý giải: Nếu kinh doanh không hiệu quả, vì sao doanh nghiệp ngoại vẫn không ngừng mở rộng đầu tư?

Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.

Thực trạng doanh nghiệp FDI báo lỗ nhưng vẫn mở rộng đầu tư

Theo Bộ Tài chính, không chỉ số lượng doanh nghiệp FDI báo lỗ gia tăng mà mức độ thua lỗ cũng ngày càng nghiêm trọng hơn. Trong năm 2023, tổng lỗ của doanh nghiệp FDI là 217.464 tỷ đồng, tăng 32% so với năm 2022. Số doanh nghiệp lỗ mất vốn chủ sở hữu tăng lên 5.091 đơn vị, phản ánh tình trạng tài chính đáng lo ngại. Trong khi đó, tổng doanh thu của khối FDI đạt 9,41 triệu tỷ đồng, nhưng số thuế đóng góp vào ngân sách chỉ đạt 238.800 tỷ đồng, giảm 4.600 tỷ đồng so với năm trước, tạo ra sự chênh lệch đáng kể giữa doanh thu và nghĩa vụ thuế.

Bất chấp tình trạng báo lỗ triền miên, dòng vốn FDI vào Việt Nam vẫn tiếp tục tăng mạnh, với vốn FDI thực hiện đạt hơn 23 tỷ USD, tăng 3,5%. Điều này cho thấy hai khả năng: hoặc doanh nghiệp FDI chấp nhận kinh doanh thua lỗ trong dài hạn để duy trì sự hiện diện tại Việt Nam, hoặc họ đang áp dụng các chiến lược tài chính tinh vi để tối ưu thuế, trong đó chuyển giá là một trong những phương thức phổ biến nhất.

Chuyển giá – 'lỗ giả, lãi thật' để tối ưu thuế?

Chuyển giá là một trong những chiến lược được các tập đoàn đa quốc gia sử dụng để tối ưu hóa lợi nhuận và giảm nghĩa vụ thuế. Đây không phải là hiện tượng mới mà đã tồn tại từ lâu, đặc biệt tại các nền kinh tế đang phát triển. Theo TS. Vũ Đình Ánh, chuyển giá không chỉ làm thất thu thuế mà còn làm méo mó tính cạnh tranh giữa doanh nghiệp trong và ngoài nước, khiến doanh nghiệp nội địa vốn đã yếu thế lại càng bị chèn ép.

Một trong những thủ thuật phổ biến là doanh nghiệp FDI kê khai giá nguyên liệu đầu vào cao hơn thực tế khi mua từ công ty mẹ hoặc công ty liên kết ở nước ngoài, làm tăng chi phí sản xuất và giảm lợi nhuận chịu thuế tại Việt Nam. Trường hợp của Coca-Cola Việt Nam là một điển hình khi doanh nghiệp này bị điều tra vì liên tục báo lỗ trong suốt gần 20 năm dù doanh thu luôn tăng trưởng mạnh. Cơ quan thuế đã phát hiện công ty này kê khai giá nguyên liệu đầu vào cao hơn giá thị trường, đồng thời trả phí bản quyền cao bất thường cho công ty mẹ.

Ngoài ra, nhiều doanh nghiệp FDI còn chuyển lợi nhuận thông qua phí bản quyền, phí tư vấn và dịch vụ nội bộ. Các khoản phí này thường rất lớn, giúp họ hợp pháp hóa việc chuyển lợi nhuận ra nước ngoài. Một số doanh nghiệp còn sử dụng mô hình vay nội bộ với lãi suất cao từ công ty mẹ hoặc công ty liên kết tại quốc gia có thuế suất thấp để làm giảm lợi nhuận chịu thuế tại Việt Nam.

Bên cạnh đó, thao túng giao dịch tài sản vô hình cũng là một hình thức chuyển giá phổ biến. Doanh nghiệp có thể mua lại thương hiệu hoặc sáng chế từ công ty mẹ với giá cao khi lãi, hoặc bán lại với giá thấp khi lỗ để điều chỉnh lợi nhuận chịu thuế theo ý muốn. Chính những hình thức này đã giúp nhiều doanh nghiệp FDI báo lỗ tại Việt Nam trong khi công ty mẹ ở nước ngoài vẫn thu được lợi nhuận khổng lồ.

Việt Nam có phải là 'thiên đường thuế' cho doanh nghiệp ngoại?

Việt Nam không phải "thiên đường thuế" theo nghĩa truyền thống, nơi mức thuế suất cực thấp hoặc bằng 0%. Tuy nhiên, chính sách ưu đãi thuế rộng rãi và hệ thống giám sát chưa đủ chặt chẽ đang khiến Việt Nam trở thành một trong những điểm đến hấp dẫn để doanh nghiệp FDI tối ưu thuế. Hiện nay, thuế suất thu nhập doanh nghiệp tiêu chuẩn là 20%, nhưng nhiều doanh nghiệp FDI được hưởng ưu đãi thuế suất chỉ 10% trong 15 năm. Một số dự án còn được miễn thuế hoàn toàn trong 4 năm đầu, sau đó chỉ phải nộp 50% thuế trong 9 năm tiếp theo, tạo ra lợi thế lớn so với doanh nghiệp nội địa.

Bên cạnh đó, nhiều doanh nghiệp FDI còn được miễn hoặc giảm chi phí thuê đất, giảm thuế nhập khẩu nguyên liệu, máy móc thiết bị, giúp họ có chi phí vận hành thấp hơn đáng kể so với doanh nghiệp Việt Nam. Trong khi đó, chế tài xử lý chuyển giá vẫn chưa đủ mạnh. Những vụ việc như Coca-Cola, Heineken hay Metro kéo dài nhiều năm nhưng việc xử lý chưa triệt để, khiến nhiều doanh nghiệp tiếp tục tận dụng kẽ hở để tối ưu hóa thuế.

Giải pháp kiểm soát chuyển giá và tối ưu thuế FDI

Trước thực trạng này, Việt Nam cần có biện pháp quyết liệt hơn để tránh thất thu thuế và tạo môi trường cạnh tranh công bằng. Theo PGS.TS Đinh Trọng Thịnh, việc kiểm soát chuyển giá phải được thực hiện chặt chẽ ngay từ khâu cấp phép đầu tư, yêu cầu doanh nghiệp công bố rõ cơ chế giá giữa công ty mẹ và các công ty con để đánh giá tính minh bạch của dòng tiền.

Bên cạnh đó, việc áp dụng thuế tối thiểu toàn cầu với mức thuế suất tối thiểu 15% cho doanh nghiệp đa quốc gia là một trong những giải pháp cần thiết để hạn chế việc lợi dụng chênh lệch thuế suất giữa các quốc gia để trốn thuế. Ngoài ra, việc tăng cường hợp tác quốc tế trong lĩnh vực thuế và chia sẻ thông tin giữa các quốc gia cũng là một yếu tố quan trọng để kiểm soát các giao dịch có dấu hiệu chuyển giá.

Nếu không có những biện pháp kiểm soát chặt chẽ, Việt Nam có nguy cơ trở thành nơi trú ẩn thuế lý tưởng cho doanh nghiệp FDI, dẫn đến thất thu ngân sách và gây bất lợi trong thu hút đầu tư chất lượng cao. Chính vì vậy, việc rà soát lại chính sách ưu đãi thuế và giám sát chặt chẽ hoạt động tài chính của doanh nghiệp FDI là điều kiện tiên quyết để đảm bảo công bằng trong môi trường kinh doanh và bảo vệ nguồn thu ngân sách quốc gia.