Việt Nam cần 200 tỷ USD để không thiếu điện: EVN quá tải, ai sẽ nhập cuộc?

Tăng trưởng năng lượng phải 'chạy trước' GDP

Tại "Diễn đàn nâng cao vị thế doanh nghiệp Việt Nam trong chuỗi cung ứng năng lượng toàn cầu", ngày 24/6, TS. Ngô Đức Lâm, nguyên Phó Viện trưởng Viện Năng lượng, Bộ Công Thương, nhận định, năng lượng, đặc biệt là điện năng, không chỉ là huyết mạch của nền kinh tế mà còn là yếu tố đảm bảo an ninh quốc gia, ổn định xã hội và nâng cao chất lượng sống của người dân.

“Phát triển điện lực phải đi trước một bước. GDP tăng 6% thì năng lượng phải tăng ít nhất 8–9%. Nếu chậm trễ, không đầu tư đúng lúc, cả nền kinh tế sẽ bị nghẽn", TS. Lâm phân tích.

Tại Việt Nam, trong giai đoạn 2010–2020, cơ cấu nguồn điện vẫn chủ yếu dựa vào năng lượng hóa thạch: Nhiệt điện than và khí chiếm trên 50%, thủy điện chiếm 20–25%, phần còn lại là điện nhập khẩu và nguồn khác. Trong khi đó, năng lượng tái tạo chỉ là “chân phụ” với tỷ trọng gần như bằng 0, chủ yếu ở giai đoạn thử nghiệm.

Tuy nhiên, chỉ sau chưa đầy một thập kỷ, Việt Nam đã có bước chuyển ngoạn mục. Tính đến năm 2024, năng lượng tái tạo, chủ yếu là điện mặt trời và điện gió, chiếm gần 60% tổng công suất nguồn điện. Theo TS. Lâm, đây là tốc độ chuyển dịch nhanh hiếm có trên thế giới, đưa Việt Nam trở thành quốc gia dẫn đầu ASEAN về phát triển năng lượng tái tạo.

Tuy vậy, phía sau bức tranh tươi sáng là vô số thách thức về vận hành và kỹ thuật. Bởi đặc tính “thất thường” của năng lượng tái tạo khi phụ thuộc vào nắng, gió đã khiến lưới điện quốc gia chịu áp lực lớn.

“Chúng ta không thể tiếp tục vận hành lưới điện theo cách truyền thống. Phải đầu tư mạnh vào số hóa, xây dựng lưới điện thông minh, hệ thống lưu trữ như thủy điện tích năng, pin công nghiệp… nếu không muốn rơi vào khủng hoảng cung ứng", TS. Lâm cảnh báo.

Đáng chú ý, theo ông, để đạt mục tiêu công suất nguồn điện hơn 183.000 MW vào năm 2030 – gấp rưỡi hiện nay và đồng bộ hệ thống truyền tải, Việt Nam cần ít nhất 200 tỷ USD đầu tư trong 10 năm tới, tức khoảng 20 tỷ USD/năm.

TS. Ngô Đức Lâm cho biết, quá trình chuyển dịch năng lượng mở ra cơ hội lớn cho các doanh nghiệp Việt Nam tham gia vào chuỗi cung ứng năng lượng. Ảnh: Tiến Thành.

EVN quá tải, tư nhân có dám nhảy vào?

Trong bối cảnh ngân sách nhà nước có hạn, Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) cũng đã chạm ngưỡng về khả năng tài chính, TS. Lâm cho rằng: “Không thể trông chờ EVN làm hết. Đây là lúc doanh nghiệp tư nhân phải được tạo điều kiện để tham gia sâu vào hệ sinh thái năng lượng.”

Thực tế, tính phân tán của năng lượng tái tạo (quy mô nhà máy nhỏ, thời gian xây dựng nhanh, vốn đầu tư vừa phải) lại phù hợp với khả năng tài chính, tổ chức và sáng tạo của các doanh nghiệp tư nhân, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ, hoặc liên doanh địa phương.

Tuy nhiên, dù cơ hội đang rộng mở, các doanh nghiệp vẫn gặp nhiều rào cản khi bước vào chuỗi giá trị năng lượng. “Cơ chế đã có nhưng triển khai thiếu đồng bộ. Doanh nghiệp khó tiếp cận vốn, đất đai, còn thiếu các chính sách ưu đãi cụ thể. Trong khi rủi ro đầu tư cao, đòi hỏi trình độ kỹ thuật và nhân lực chuyên sâu", TS. Lâm chia sẻ.

Ngoài ra, tâm lý e ngại trước rủi ro từ năng lượng tái tạo cũng khiến nhiều nhà đầu tư chùn bước. Do đặc tính không ổn định, nếu thiếu hệ thống lưu trữ và điều tiết thông minh, đầu tư vào năng lượng sạch dễ dẫn đến tình trạng "có điện mà không bán được", như đã từng xảy ra ở một số dự án điện mặt trời.

Một trong những “chìa khóa” thúc đẩy thị trường điện là mô hình thị trường cạnh tranh có điều tiết. Việt Nam hiện đã bước vào giai đoạn bán buôn cạnh tranh, và đang chuẩn bị cho giai đoạn bán lẻ cạnh tranh, nơi các doanh nghiệp có thể trực tiếp bán điện cho khách hàng cuối cùng.

Đây sẽ là cú hích cho hàng loạt doanh nghiệp năng lượng, công nghệ, thiết bị, vận hành và tư vấn kỹ thuật tham gia thị trường. “Thị trường mở sẽ giúp giá điện tiệm cận giá trị thực, khuyến khích đầu tư, nâng cao chất lượng dịch vụ và đảm bảo an ninh năng lượng dài hạn", TS. Lâm khẳng định.

Dẫn lại tinh thần Nghị quyết 55-NQ/TW của Bộ Chính trị, TS. Ngô Đức Lâm cho rằng: Nhà nước đã xác định rõ vai trò chủ lực của khu vực tư nhân trong phát triển ngành năng lượng. Chủ trương “chống độc quyền, xã hội hóa toàn diện” chính là nền tảng để doanh nghiệp Việt vươn lên, từ chỗ chỉ là nhà thầu phụ, nay có thể làm chủ đầu tư, xây dựng, vận hành, thậm chí xuất khẩu công nghệ, thiết bị.

“Cơ hội đang ở trước mắt. Chúng ta không thiếu doanh nghiệp có năng lực, mà chỉ thiếu cơ chế đủ hấp dẫn để họ bước vào cuộc chơi. Nếu làm tốt, doanh nghiệp Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành trụ cột của ngành năng lượng trong 10 năm tới", TS. Lâm khẳng định.