World Bank chỉ ra đòn bẩy quan trọng để Việt Nam trở thành nước thu nhập cao năm 2045

Vì sao phải là thể chế?

Báo cáo khẳng định rằng, sau gần 40 năm Đổi mới, Việt Nam đã đạt nhiều thành tựu đáng kể: tăng trưởng kinh tế ấn tượng, tỷ lệ nghèo giảm mạnh, chất lượng đời sống người dân được cải thiện. Tuy nhiên, WB cảnh báo: con đường từ thu nhập trung bình lên thu nhập cao là thử thách lớn, chỉ một số ít quốc gia đạt được điều này trong khoảng thời gian 20 năm. Và điểm chung giữa những quốc gia thành công là khả năng cải cách và nâng cao hiệu lực thể chế.

Thể chế, theo định nghĩa trong báo cáo, không chỉ là bộ máy nhà nước mà còn bao gồm các quy định, luật pháp, quy trình vận hành, và cả trách nhiệm giải trình. Những yếu tố này quyết định cách thức nền kinh tế vận hành, doanh nghiệp phát triển và nhà nước cung cấp dịch vụ công.

WB nhận định, trong bối cảnh khu vực tư nhân đang ngày càng đóng vai trò lớn hơn trong nền kinh tế, yêu cầu cải cách thể chế là cấp bách để Nhà nước chuyển từ can thiệp trực tiếp sang vai trò kiến tạo – tức thiết lập luật chơi minh bạch, đảm bảo công bằng, cung cấp hàng hóa công cộng và bảo vệ lợi ích xã hội.

Thực trạng thể chế Việt Nam hiện nay

Báo cáo chỉ ra loạt điểm nghẽn trong thể chế Việt Nam:

Thứ nhất, pháp luật, thủ tục phức tạp, chồng chéo: Quy định thiếu nhất quán, chi phí tuân thủ cao. Dù nhiều nỗ lực đơn giản hóa, thủ tục hành chính vẫn phình to: hiện có hơn 5.000 thủ tục liên quan đến cấp phép kinh doanh – tạo gánh nặng lớn cho doanh nghiệp.

Thứ hai, đầu tư công kém hiệu quả: Quy trình phân tán, thẩm quyền chồng chéo khiến nhiều dự án chậm tiến độ, không đáp ứng nhu cầu. Dù Luật Đầu tư công mới có cải thiện, công tác quản lý công sản, thẩm định dự án, và đấu thầu vẫn yếu.

Thứ ba, bộ máy công chức đông nhưng thiếu động lực: Tỷ lệ lao động khu vực công cao, trong khi lương thấp, chênh lệch với khu vực tư nhân ngày càng lớn. Điều này ảnh hưởng đến chất lượng điều hành và trách nhiệm. Tham nhũng dù được kiểm soát tốt hơn, vẫn thiếu thiết chế minh bạch và cơ chế giám sát độc lập hiệu quả.

Thứ tư, phối hợp liên địa phương kém hiệu quả: Dẫn đến cạnh tranh không lành mạnh, đầu tư trùng lặp và lãng phí. Tỷ lệ đầu tư công do địa phương quản lý tăng nhanh nhưng thiếu cơ chế đánh giá hiệu quả phù hợp.

Muốn thành nước thu nhập cao vào 2025, Việt Nam phải đổi mới thể chế. Nguồn: Internet

Những giải pháp thể chế WB đề xuất

WB cho rằng Việt Nam cần một “cú huých lớn” về thể chế – tương đương với cuộc Đổi mới năm 1986 – để tái định hình vai trò nhà nước. Báo cáo đưa ra một số nhóm giải pháp chính:

Một là, tái cấu trúc vai trò Nhà nước. Nhà nước cần tập trung vào chức năng kiến tạo: ban hành quy định dựa trên bằng chứng, thực thi pháp luật hiệu quả, cung cấp dịch vụ công thiết yếu và đảm bảo cạnh tranh lành mạnh. Thay vì quản lý trực tiếp, nhà nước nên xây dựng “luật chơi” rõ ràng cho khu vực tư nhân.

Hai là, cải cách đầu tư công. Cần tinh giản thủ tục, thống nhất quy trình giữa các luật liên quan, và tăng tính minh bạch trong phân bổ nguồn lực. WB ủng hộ xu hướng sáp nhập Bộ Tài chính và Bộ Kế hoạch – Đầu tư để hài hòa giữa kế hoạch đầu tư và ngân sách.

Ba là, cải thiện quy trình xây dựng pháp luật. Thay vì áp đặt các biện pháp tiền kiểm, cần chuyển sang mô hình hậu kiểm, khuyến khích tuân thủ và sáng tạo. Việc soạn thảo luật cần có sự tham vấn rộng rãi, tăng cường vai trò độc lập của Quốc hội và các tổ chức xã hội.

Bốn là, nâng cao chất lượng cán bộ công chức. Ngoài cải cách tiền lương để giữ chân nhân tài, cần thúc đẩy trách nhiệm giải trình, đánh giá hiệu quả làm việc, đồng thời đảm bảo quyền tiếp cận thông tin và giám sát từ bên ngoài như báo chí và xã hội dân sự.

Năm là, tái cấu trúc quản trị địa phương. Việt Nam nên hướng đến giảm số lượng tỉnh thành, tăng quy mô địa phương để tối ưu hóa nguồn lực và khuyến khích hợp tác liên tỉnh. Cần cải cách cơ chế phân bổ ngân sách và thẩm quyền thu chi cho phù hợp với nhu cầu địa phương.

Sáu là, xây dựng các thể chế hỗ trợ thị trường, gồm thể chế tạo lập (như quyền sở hữu), điều tiết (chống độc quyền, kiểm soát ngoại ứng), bổ sung (đầu tư hạ tầng), và hợp pháp hóa thị trường (an sinh xã hội). Các thể chế này cần được xây dựng đồng bộ và tương hỗ.

WB khẳng định, nếu không có những cải cách mạnh mẽ và kịp thời, Việt Nam có nguy cơ rơi vào “cái bẫy” mà nhiều quốc gia từng vấp phải: dừng lại ở mức thu nhập trung bình. Muốn đạt mục tiêu thu nhập cao vào năm 2045, Việt Nam không chỉ cần tăng trưởng, mà còn cần những thể chế hiện đại, hiệu quả và có trách nhiệm giải trình. Giờ là lúc quyết định: hoặc chấp nhận trì trệ, hoặc dũng cảm đổi mới để bứt phá.