Đặc sản sống trong khe đá, từng bị bỏ quên nay thành 'hàng hiếm' phố thị, giá tới 400.000 đồng/kg

Ở miền Tây xứ Nghệ, nơi những con suối chảy quanh co len lỏi qua các khe đá, có một loài cá nhỏ bé nhưng vô cùng gần gũi với người dân nơi đây, đó chính là cá mát. Cá mát còn được người dân ví như “lộc trời ban” bởi độ quý hiếm, giá trị dinh dưỡng và kinh tế mà nó mang lại.

Cá mát, tên khoa học là Onychostoma gerlachi, còn được gọi với những cái tên dân dã khác như cá sỉnh cao hay cá niên.

Cá mát là đặc sản nổi tiếng xứ Nghệ - Ảnh minh họa

Thoạt nhìn, loài cá này khá giống cá trôi, cá mè dinh (hay cá mè Trà Vinh), song kích thước khiêm tốn hơn nhiều – chỉ bằng hai đến ba ngón tay người lớn, con lớn nhất cũng chỉ nặng từ 500–800 gram.

Ở Việt Nam, cá mát phân bố chủ yếu tại các sông suối thuộc trung và thượng lưu các con sông lớn ở phía Bắc, như hệ thống sông Hồng (bao gồm sông Đà, sông Thao, sông Lô và sông Gấm). Tuy nhiên, cá mát ở sông Giăng (huyện Con Cuông, Nghệ An) lại mang những đặc điểm nhận diện riêng biệt: vảy cá ánh hồng nhạt, thân có từ 3 đến 6 chấm đen và kích cỡ trung bình nhỏ hơn những nơi khác.

Loài cá này ưa sống ở vùng nước trong, chảy xiết, nơi đá cuội và nền sỏi cát sạch. Ban ngày, chúng ẩn mình dưới các hốc đá sâu; đêm xuống mới bắt đầu bơi ra kiếm ăn.

Cá mát có thể chế biến thành nhiều món ăn ngon - Ảnh minh họa

Thức ăn chính của cá mát là các loại côn trùng nổi trên mặt nước, giun đỏ và rong rêu bám trên đá. Nhờ hàm dưới sắc và cứng, cá mát chỉ cần lượn mình sát đá để “cạp” thức ăn, để lại những vết trắng chi chít – dấu hiệu đặc trưng giúp người dân dễ dàng nhận biết khu vực có cá sinh sống.

Sống ở nguồn nước tinh khiết, cá mát có thớ thịt chắc, thơm, ít xương dăm và đặc biệt giàu dinh dưỡng. Nhờ đó, loài cá này luôn được thực khách ưa chuộng, dù giá bán dao động từ 350.000 – 400.000 đồng/kg và không phải lúc nào cũng sẵn có trên thị trường.

Người dân bản địa có nhiều cách chế biến cá mát, song món ngon trứ danh phải kể đến cá mát kho niêu đất với lá nghệ tươi. Cá tươi sau khi được làm sạch sẽ tẩm ướp gia vị truyền thống, điểm thêm lá nghệ thái nhỏ – “bí quyết” tạo mùi thơm đặc trưng. Cá được kho liu riu trong niêu đất đến khi sền sệt, dậy hương thơm ngào ngạt, mang đến hương vị đậm đà khó quên

Cá mát – món quà thiên nhiên ban tặng cho vùng đất sông Giăng – không chỉ là món ăn ngon mà còn là biểu tượng văn hóa gắn liền với núi rừng xứ Nghệ. Trong thời buổi hiện đại, khi nhiều đặc sản bị thương mại hóa và nuôi công nghiệp, cá mát vẫn chỉ sinh sống ngoài tự nhiên, ngày càng khan hiếm, càng khiến giá trị của loài cá nhỏ bé này trở nên lớn lao hơn bao giờ hết.