Đường sắt xin cơ chế đặc thù: Cảnh báo nguy cơ 'sân sau' và độc quyền

Sáng 16/6, Bộ trưởng Bộ Xây dựng Trần Hồng Minh trình Quốc hội Dự án Luật Đường sắt (sửa đổi) với nhiều đề xuất cơ chế, chính sách mang tính “đặc thù, đặc biệt”, nhằm thúc đẩy phát triển hạ tầng đường sắt quốc gia. Trong số 23 cơ chế, chính sách được đề cập, có hai điểm mới đáng chú ý là quy định tại Điều 24 về đầu tư bằng vốn ngoài ngân sách và Điều 36 liên quan tới hợp đồng thực hiện dự án.

Bộ trưởng Trần Hồng Minh khẳng định, các chính sách này đã được cấp có thẩm quyền thống nhất chủ trương, nhằm tạo hành lang pháp lý đột phá, đặc biệt trong bối cảnh đường sắt hiện nay đang rất cần cú hích lớn để bứt phá.

“Các quy định được xây dựng theo hướng đẩy mạnh phân cấp, rút ngắn thủ tục đầu tư, khuyến khích khu vực tư nhân tham gia vào lĩnh vực vốn đang chịu áp lực đầu tư công lớn, đồng thời góp phần thúc đẩy tiến độ các tuyến đường sắt chiến lược”, Bộ trưởng Minh nói.

Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Lê Quang Huy (Ảnh: Phạm Thắng).

Dự thảo luật được đề nghị chia làm hai giai đoạn hiệu lực thi hành: các quy định mới (như chỉ định nhà đầu tư) có hiệu lực ngay từ 1/7 tới, trong khi phần còn lại sẽ áp dụng từ ngày 1/1/2026.

Trình bày báo cáo thẩm tra trước Quốc hội, Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Lê Quang Huy ghi nhận sự cần thiết phải có cơ chế, chính sách đặc thù cho đường sắt, đặc biệt khi nguồn vốn ngân sách hạn chế. Tuy nhiên, ông Huy bày tỏ lo ngại về đề xuất cho phép chỉ định nhà đầu tư thực hiện các dự án theo hình thức đối tác công – tư (PPP) và phát triển đô thị gắn với đường sắt (TOD).

“Cơ chế chỉ định nhà đầu tư nếu không đi kèm tiêu chí rõ ràng, quy trình minh bạch và cơ chế giám sát độc lập, sẽ rất dễ dẫn đến tình trạng lợi ích nhóm, độc quyền, thiếu công khai minh bạch, nhất là trong bối cảnh các địa phương được trao quyền quyết định lựa chọn nhà đầu tư”, ông Huy cảnh báo.

Đồng thời ông đề nghị cơ quan soạn thảo bổ sung các tiêu chí cụ thể để lựa chọn nhà đầu tư, cũng như quy định quy trình thẩm định năng lực độc lập, nhằm bảo đảm cạnh tranh công bằng.

“Nhà đầu tư được chỉ định phải đủ năng lực, trải qua quy trình thẩm định chặt chẽ, công khai”, ông Huy nhấn mạnh.

Ngoài lo ngại về chỉ định đầu tư, cơ quan thẩm tra cũng yêu cầu Chính phủ làm rõ các cơ chế hỗ trợ doanh nghiệp tham gia dự án đường sắt, bao gồm: Chia sẻ rủi ro về doanh thu, ưu đãi thuế, tín dụng, bảo đảm chính sách nhất quán, ổn định lâu dài. Đây là các điều kiện tiên quyết để thu hút đầu tư tư nhân vào lĩnh vực hạ tầng có mức độ rủi ro và đầu tư dài hạn như đường sắt.

Đặc biệt, với các dự án TOD – phát triển đô thị gắn với tuyến đường sắt, Ủy ban thẩm tra lưu ý Chính phủ phải làm rõ giới hạn thẩm quyền điều chỉnh quy hoạch của các địa phương, quy định điều kiện năng lực hạ tầng trước khi phê duyệt dự án, cũng như cơ chế giám sát quy hoạch một cách độc lập, minh bạch. “Phát triển quỹ đất xung quanh nhà ga là cần thiết để tạo nguồn lực đầu tư. Nhưng nếu không có cơ chế kiểm soát tốt, dễ xảy ra tình trạng lợi dụng điều chỉnh quy hoạch để trục lợi đất đai”.

Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường cũng đề nghị dự thảo Luật cần quy định cụ thể cơ chế phân chia nguồn thu giữa các bên tham gia; Bổ sung các điều khoản về trách nhiệm giải trình của cơ quan quản lý nhà nước và các bên liên quan; Đồng thời xây dựng hệ thống chế tài đủ mạnh để xử lý sai phạm nếu xảy ra tình trạng lợi dụng chính sách đặc thù cho các mục tiêu không minh bạch.

Đây được xem là điều kiện tiên quyết nhằm bảo đảm tính khả thi của các cơ chế đặc thù, cũng như tạo niềm tin cho nhà đầu tư và người dân.